Moğolistan’da İlteriş Kağan’ın külliyesi bulundu.

Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğinde Moğolistan’ın Ötüken Bölgesi’nde yürütülen bilimsel kazı çalışmaları sonucunda Göktürk Devleti’nin hükümdarları Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın Külliyesi ile Yazıtı keşfedildi.

Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’da konuyla ilgili düzenlediği basın toplantısında konuşan Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, 2019'da Moğolistan’ın Arkeoloji Enstitüsü uzmanlarıyla Ötüken Bölgesi’ndeki Nomgon Ovası’nda ortaklaşa başlattıkları kazı çalışmalarının başarıyla sonuçlandığını söyledi.

Kazı çalışmaları sonucunda Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın külliyesi ve yazıtını keşfettiklerini söyleyen Kıdırali, "Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon Külliyesi’nin Göktürk Kağanlığı’nı yeniden canlandıran Kül Tigin ile Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kutluk Kağan'a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca bu Külliye, 'Türk' adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir." dedi.

İlteriş Kağan Yazıtı'nda 12 satırlık eski Türk yazısı bulunuyor

Kıdırali, batıdan doğuya oval biçimde inşa edilen Külliyenin toplamda 49 metrekare alandan oluştuğunu belirterek, “Külliyenin etrafına hendek kazılmış ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edilmiş. Külliyenin batı tarafında, alanın ortasında, delikli taştan bir küp (sunak) taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır.” bilgisini verdi.

Bunun yanı sıra Külliyenin kapısında 51 balbal taşın sırayla yerleştirildiğini söyleyen Kıdırali, bunlar arasında 5 balbal taşından Aşina Ailesi’ne ait "dağ keçisi" sembolünün tespit edildiği bilgisini de paylaştı.

Kıdırali, ayrıca Külliye içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ile patika üzerine serilen kil kaplamanın da bulunduğunu dile getirerek, şöyle devam etti:

“İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa şeklindeki temeli keşfedildi. Bulunan eserin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmaktadır. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden 'Tanrı', 'Türk', 'Kutluk', 'Tümen' gibi bir dizi kelime tespit etti.”

“İlteriş Kağan anıtı, Orhun anıtı gibi Göktürk devleti için önemli bir anıt”

Kıdırali, İlteriş Kağan’ın Nomgon Külliyesi’nin genel olarak oğulları Bilge Kağan ile Kül Tigin’in anıtlarına benzediğini söyledi.

Nomgon’daki İlteriş Kağan Yazıtı’nın üst tarafında vücudu ejderha şeklinde iki kurt başı simgelendiğini belirten Kıdırali, “Taspar Kağan, Bilge Kağan, Kül Tigin ve diğer anıtların tepesine de bu tür Kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli kurt başlı bir şeklin çizildiği bilinmektedir. Nomgon Anıtı’nın, Orhun Anıtları gibi Göktürk Devleti için önemli bir anıt olduğu anlaşılmaktadır.” değerlendirmesini yaptı.

Türk devletlerinde tanıtımı yapılacak

Kıdırali, Uluslararası Türk Akademisi olarak Nomgon kazı sonuçları ile ilgili bilimsel kitap hazırlayacaklarını ve tanıtımını ise tüm Türk devletlerinin başkentlerinde yapmayı planladıklarını belirtti. Dağhan Kıdırali, “Moğolistan'daki Göktürk dönemine ait anıtların kazıları gelecekte de devam edecek.” diye konuştu.

Manas Üniversitesi Çalışmalara Destek Olmaya Hazır

Orta Asya'da 25 yıl boyunca araştırmalar yapmış olan Moğolistan’da da çalışmaları bulunan Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Alpaslan Ceylan bu büyük keşfi gerçekleştiren bilim adamlarını tebrik etti. Prof. Dr. Alpaslan Ceylan, "2017 ve 2018 yıllarında geniş bir ekiple Külliyenin bulunduğu alanda bir yüzey araştırması gerçekleştirdik. Bölgede bu tür anıtsal komplekslerin olabileceğini tahmin ediyorduk; çünkü Ötüken; Hun, Göktürk, Uygur ve Moğol devletlerinin başkentlerinin olduğu kutsal bir alandır. Dolayısıyla Göktürk Kağanlığı devrine ait Yazıtın ve Külliyenin bulunması bizleri şaşırtmadı. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi olarak  böylesine güzel çalışmalar yapan Türk ve Moğol bilim adamlarımız ile kazı ekibini kutlar, onlara her türlü desteğe hazır olduğumuzu ifade etmek isterim.”

Kazının geçmişi

Nomgon Ovası’ndaki kazı çalışmalarına 2019’da başlanmış, ancak COVID-19 nedeniyle kazılara ara verilmişti. Bu büyük keşifle sonuçlanan kazılar, Temmuz 2022'de tekrar başlamıştı.

“Nomgon-2022” adlı ortak kazı çalışmalarına Uluslararası Türk Akademisi’nden Darhan Kıdırali, Napil Bazılkhan, Nurbolat Bogenbayev katılırken, Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Arkeolojik Araştırma Merkezi Müdürü Tseveendorj Damdinsuren çalışmalarda danışman arkeolog olarak yer aldı.

Çalışmalarda Moğol Bilimler Akademisi Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Arkeolojik Araştırma Merkezi Başkanı Prof. Dr. Enhtör Altangerel, arkeologlar Buyanhişig, Tserenhand, Batbold Gonçig, Tsengel Narantuya ve Uuganbayar Munhsaihan da bulundu.

Uluslararası Türk Akademisi tarafından daha önce de Moğolistan'daki Şiveet-Ulaan Anıtı’nda arkeolojik kazılar yapılmıştı. 2016’da düzenlenen özel bir arkeolojik seferde Kutluk Kağan döneminde inşa edilen Tören Kompleksi’nde Türk boylarının damgaları ve çeşitli eserler bulunup bunların hangi döneme ait oldukları belirlenmişti. Bu çalışmaların devamı olarak 2019 yılında başlayan Nomgon kazı çalışmalarında Kutluk Kağan'a adanmış bir Kompleks de bulunmuştu.